Από τις καλένδες στα κάλαντα

Κοντεύουν Χριστούγεννα και το ιστολόγιο δεν έχει ακόμα δημοσιεύσει άρθρο εορταστικό -οπότε σήμερα θα επανορθώσουμε.

Βέβαια, όταν έχεις πίσω σου κάμποσα χρόνια ζωής και δημοσιεύσεων (τα φετινά είναι τα όγδοα ιστολογικά μας Χριστούγεννα!) αναπόφευκτα όλες τις γιορταστικές λέξεις τις έχεις καλύψει, οπότε θα επαναλάβουμε ένα άρθρο που είχαμε δημοσιεύσει εδώ το 2009 και το 2012 ελπίζοντας πως οι παλιοί φίλοι το έχουν μισοξεχάσει και οι νεότεροι το αγνοούν.

Πριν προχωρήσω στο άρθρο, να σας θυμίσω ότι συνεχίζεται η ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς, οπότε αν δεν έχετε ήδη ψηφίσει σας προτρέπω να ρίξετε τον οβ… την ψήφο σας εδώ!

Και τώρα ας δούμε ποια σχέση έχουν τα κάλαντα με τις καλένδες.

Λοιπόν, αύριο οι δρόμοι θα γεμίσουν πιτσιρίκια που θα λένε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα, οπότε ταιριάζει να μιλήσουμε σήμερα λιγάκι για την ιστορία όχι του εθίμου (έχουν γράψει τόσοι και τόσοι γι’ αυτό) αλλά της λέξης, της λέξης «κάλαντα».

Στην αρχή της αλυσίδας βρίσκουμε τις ρωμαϊκές νουμηνίες ή νεομηνίες, που τις έλεγαν calendae, καλένδες (υπάρχει και γραφή με k, kalendae, παρόλο που το γράμμα k είχε εκπέσει τότε). Για την προέλευση της λατινικής λέξης, είχε γραφτεί παλιότερα ότι προέρχεται από τη λατινική φράση calo luna novella, δηλαδή «ανακηρύσσω τη νέα σελήνη», με την οποία ο αρχιερέας του Καπιτωλίου ανάγγελλε τη νεομηνία. Ωστόσο, η φράση αυτή φαίνεται πως είναι προϊόν διπλής παρανάγνωσης, αφού οι περισσότερες πηγές την παραδίδουν ως calo Juno Covella, όπου Juno ήταν το ρωμαϊκό ισοδύναμο της Ήρας.

Το Covella μάλλον προέρχεται από το covus, παλαιότερη μορφή του cavus (“κούφιο”). Το κρίσιμο χωρίο είναι του Βάρρωνα (De lingua latina 6.27): Primi dies mensium nominati kalendae, quod his diebus calantur eius mensis nonae a pontificibus, quintanae an septimanae sint futurae, in Capitolio in curia Calabra sic dicto quinquies ‘kalo Iuno Covella’, septies dicto ‘kalo Iuno Covella’ (Οι πρώτες ημέρες του μήνα ονομάζονται Kalendae, επειδή τις ημέρες αυτές ανακοινώνονται [calantur] από τους ιερείς στην Αίθουσα των Ανακοινώσεων του Καπιτωλίνου οι Νώννες, εάν δηλαδή θα πέσουν στις πέντε ή στις επτά του μηνός, με τον ακόλουθο τρόπο: Ήρα Λειψή, σε καλώ την πέμπτη ημέρα ή Ήρα Λειψή, σε καλώ την έβδομη ημέρα). Προσέξτε και πάλι τη γραφή με k.

Ούτως ή άλλως, στην αρχή έχουμε το ρήμα calo, που είναι συγγενικό με το δικό μας το «καλώ» (και όχι δάνειο από το δικό μας όπως αφελώς γράφεται), αν και δεν έχω πρόχειρο τον Ερνού-Μεγιέ (το ετυμολογικό της λατινικής) κι έτσι κρατάω μιαν επιφύλαξη. Πάντως, από το calo προέκυψαν οι calendae και από εκεί και τα σημερινά calendar, calendrier, το δικό μας καλεντάρι κτλ.

Το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, στην πρώτη του έκδοση, έδινε σαν προέλευση της λ. καλένδες τη λαθεμένη λατινική φράση (calo Juno novella). Η δεύτερη έκδοση διόρθωσε το λάθος, αλλά βέβαια δεν έχουν όλοι την ευχέρεια να προμηθεύονται τις επανεκδόσεις οπότε η αρχική, λαθεμένη εκδοχή αναφέρεται συχνά -ας πούμε σε πρόσφατο άρθρο του Παύλου Μεθενίτη.

Στα ελληνικά, η λέξη calendae πέρασε ως δάνειο, σχεδόν πάντα στον πληθυντικό:καλένδαι και (πιο συχνά) καλάνδαι. Από εκεί και τα κάλανδα, που αρχικά ήταν η πρώτη μέρα του μήνα, γρήγορα όμως έφτασε να σημαίνει την πρωτοχρονιά. Για παράδειγμα, σε ένα αστρολογικό βιβλίο, ένα «calendologion», στο TLG βρίσκω προβλέψεις για κάθε χρόνο ανάλογα με το τι μέρα πέφτει η πρωτοχρονιά. Για να επωφεληθούμε από την παραδομένη γνώση, φέτος που η πρωτοχρονιά πέφτει Κυριακή θα συμβούν τα εξής:

Κυριακὴ ἡμέρα ἐὰν γένωνται κάλανδα, ὁ ἐνιαυτὸς ἔσται χρήσιμος, πολεμικώτατος· ἔαρ ὑγρόν, θέρος ξηρόν, φθινόπωρον ἀνεμῶδες, σίτου καὶ ὀσπρίων εὐφορία καὶ οἱ καρποὶ χρήσιμοι. λιμικὰ πάθη γίνονται καὶ χάλαζα πεσεῖται, προβατίων δαψιλία, τρυγητὸς οἴνου καλός, ἔλαιον καὶ μέλι πολύ· νεώτεροι ἀπόλονται, μάλιστα δὲ καὶ γυναῖκες.   ἅλατος λεῖψις.

Βέβαια, το σύστημα αυτό έχει το ελάττωμα ότι μόνο εφτά πιθανότητες υπάρχουν για κάθε χρόνο, με βάση τη μέρα της πρωτοχρονιάς. Μήπως όμως αυτό είναι προτέρημα διότι προσφέρει ακαταμάχητη απλότητα; Πάντως, για την εποχή μας δεν φαίνεται πιάνουν οι βυζαντινές προβλέψεις, διότι δεν λένε τίποτα ούτε για ΕΝΦΙΑ ούτε για μνημόνια, παρά μόνο για χαλάζι, εκτός αν εννοεί ότι θα πέσουν οι φόροι σαν το χαλάζι -είναι κι αυτό το «πολεμικώτατος» που καθόλου δεν μου αρέσει.

Τη σημασία Κάλαντα = πρωτοχρονιά τη διασώζει και το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, αλλά σήμερα βέβαια κάλαντα λέγονται τα ευχετήρια τραγούδια που τραγουδούν τα παιδιά στα σπίτια και στα μαγαζιά την περίοδο των Χριστουγέννων. Πότε έγινε η επέκταση και αλλαγή της σημασίας δεν το ξέρω: σε ένα παλιό άρθρο του Βήματος γράφεται ότι το 662 που απαγορεύτηκε να γιορτάζονται οι καλένδες δημιουργήθηκαν ως υποκατάστατο τα κάλαντα, αλλά δεν το έχω διασταυρώσει και μεταξύ μας είμαι πολύ δύσπιστος γι’ αυτή την εξήγηση.

Από τα κάλαντα έχουμε και τις καλένδες και την παροιμιακή φράση «παραπέμπω στις (ελληνικές) καλένδες» που τη χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε μιαν ανύπαρκτη ημερομηνία. Υπάρχουν κάμποσοι καλοπροαίρετοι και κάμποσοι λαθοθήρες που επιμένουν ότι είναι σοβαρό λάθος να λέμε «παραπέμπω στις καλένδες» σκέτο, ότι πρέπει να λέμε «παραπέμπω στις ελληνικές καλένδες» διότι ελληνικές καλένδες δεν υπήρχαν, ενώ ρωμαϊκές υπήρχαν.

Για το θέμα αυτό έχω ξαναγράψει (ηλεκτρονικά εδώ και πληρέστερα στο βιβλίο μου Γλώσσα μετ’ εμποδίων), οπότε θα είμαι σύντομος (τρόπος του λέγειν):

Η παροιμία «στις ελληνικές καλένδες» δεν είναι ελληνική, είναι λατινική. Την έπλασε, θαρρώ ο αυτοκράτορας Αύγουστος, μιλώντας για κάποιους μπαταχτσήδες χρεοφειλέτες, Πληρώνουν, είπε «ad calendas graecas». Οι calendas ήταν οι πρώτες μέρες κάθε μηνός του ρωμαϊκού σεληνιακού ημερολογίου, αρχίζοντας από την πρώτη του μηνός δηλ. το αντίστοιχο της ελληνικής νεομηνίας ή νουμηνίας αν προτιμάτε.

Για τον ρωμαίο της εποχής του Αυγούστου, η υπόσχεση «θα σε πληρώσω στις καλένδες» ήταν εντελώς κυριολεκτική, ισοδύναμη με τη δική μας «θα σε πληρώσω την πρώτη του μηνός», ενώ η έκφραση «θα σε πληρώσω στις ελληνικές καλένδες» έδινε πράγματι την αίσθηση του γκροτέσκου, ισοδύναμη με τις δικές μας «θα σε πληρώσω του Αγίου Ποτέ» (ίνα μη τι χείρον είπω) ή «το μήνα που δεν έχει Σάββατο». Η έκφραση δεν φαίνεται να μεταφέρθηκε στα ελληνικά της εποχής ή στα ελληνικά της βυζαντινής εποχής. Έψαξα σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία και δεν βρήκα να υπάρχει καμιά αναφορά σε «ελληνικές καλένδες» ή «καλάνδες» μια και αυτός ήταν ο συχνότερος ελληνικός τύπος. Εικάζω ότι η νεοελληνική παροιμιακή έκφραση είναι δάνειο του 19ου αιώνα από τα γαλλικά  Αν όντως έτσι είναι, τότε εκείνοι οι λίγοι (και εκλεκτοί τάχα;) που γράφουν «εις τΑς ελληνικΑς καλένδΑς» νομίζοντας ότι έτσι επικοινωνούν με τα τρισχιλιετή νάματα πλανώνται οικτρά· μια καρακαθαρευουσιανιά αντιγράφουν και διαιωνίζουν. Αν θέλουν να κοινωνήσουν με τα νάματα, να πούνε «εις καλάνδας» ή «ες νουμηνίαν».

Για να ανακεφαλαιώσω: για τους Ρωμαίους πριν από 2000 χρόνια, η έκφραση ad calendas graecas έδειχνε πράγματι μιαν ανύπαρκτη ημερομηνία, αφού ελληνικές calendas δεν υπήρχαν. Ο σημερινός έλληνας, δεν γνωρίζει ούτε ελληνικές καλένδες, ούτε ρωμαϊκές ούτε αργεντίνικες, επομένως για τον σημερινό έλληνα οι σκέτες καλένδες είναι εξίσου ανύπαρκτη ημερομηνία.

Ας επιστρέψουμε στα κάλαντα όμως, που είναι γνωστά στη Βόρεια Ελλάδα και σαν «κόλιντα», «κόλιαντα» και «κόλιεντα», υπάρχει δε και το έθιμο «κόλιντα μπάμπω» δηλαδή «κάλαντα γιαγιά», διότι κόλιντα είναι η σλάβικη εκδοχή της λέξης κάλαντα.

Σε εφημερίδα του 1903 βρίσκουμε μεταμεσονύχτια κάλαντα που ψάλλονταν στη Χρούπιστα (σήμερα Άργος Ορεστικό):

Κόλιντα κοντίλινα
σούρου βαβασίλινα
Κοντό σκυλί μας έφαγε
καλή κουλούρα μπα,
μπου να μη τσακίσω θύρα
θύρα παραθύρι
και τώρα και του χρόνου

Σήμερον είναι κόλιντα
Αύριον είναι ο Χριστός
Ο Χριστός γεννάται
Γεννάται και βαφτίζεται
Εις ουρανούς πηγαίνει
Άγγελοι χαίρουν, χαίρουν ,
Δαίμονες σκάζουν, σκάζουν,
Και τα σίδερα σφραγκιάζουν
Και τώρα και του χρόνου.

Πηγη: pancreta.gr